Jest celowym, zanim przejdę do właściwego tematu, podać kilka niezbędnych informacji ogólnych, dotyczących usytuowanie śladów najważniejszych elementów anteny Nadajnika Babice i teoretycznych podstaw oryginalnej jego anteny. Do najważniejszych jej elementów należały: maszty, zwane niekiedy wieżami, cewki strojeniowe i ich podstawy, znajdujące się w ich pobliżu oraz elementy dodatkowe z nimi stowarzyszone. Nadajnik Babice posiadał dwie anteny, mogące pracować w różnych wariantach w zależności od potrzeb.  

Rys. 1 Szkic ilustrujący położenie podstawowych elementów anteny Nadajnika Babice.

Poszczególne zespoły antenowe terytorialnie rozdziela tzw. linia symetrii znajdująca się w pobliżu budynku nadawczego. W zespole antenowym pierwszym, rys. 1, obejmującym maszty od pierwszego do piątego, ślady podstaw cewek masztów od drugiego do czwartego znajdują się za „swoimi” masztami, natomiast w zespole antenowym drugim, obejmującym maszty od szóstego do dziesiątego, ślady podstaw cewek masztów od siódmego do dziewiątego są przed „swoimi” masztami. Ich wnęki w części prostopadłościennej skierowane są zawsze w stronę „swoich” masztów. Późniejsze moje penetracje i badania wykazały, że podstawy cewek „współpracujące” z masztami krańcowymi oraz znajdujące się w pobliżu budynku nadawczego,  rys. 1, różnią się od tych zwykłych, albo budową, albo ustawieniem. Zostaną one opisane później. 

Wydaje się, że będzie celowe pokazanie na tle współczesnych map, gdzie znajdują się ślady masztów obu zespołów antenowych.

Do dyspozycji miałem dwie mapy: 'Warszawa Atlas' miasta oraz 'Atlas aglomeracji Warszawa', w skali 1:20.000. Wykorzystałem w tym celu najdogodniejszą wizualnie i powszechnie dostępną mapę 'Warszawa Atlas miasta'. Po połączeniu dwóch jej fragmentów, przedstawiających okolice: Rezerwatu Łosiowe Błota i Kompostowni Mościska, otrzymałem tło, na którym oznaczyłem w przybliżeniu położenie wszystkich dziesięciu masztów anteny i usytuowanie budynku Nadajnika w Babicach. Otrzymany obraz tych obiektów (oczywiście ślady fundamentów nóg masztów pokazane zostały w nie rzeczywistej skali) na tle mapy przedstawia rys. 2. Widok elementów anteny znajdujących się w okolicy Fortu IIA, gdzie znajduje się linia symetrii anteny, ilustruje rys. 3. 

Maszty anteny są jednakowe, natomiast podstawy cewek strojeniowych i wspomniane elementy są różne. Różnią się między innymi rozmiarami, przeznaczeniem i usytuowaniem w stosunku do „swoich” masztów.

Problem wypromieniowania energii fal radiowych bardzo małych częstotliwości, a więc bardzo długich, rzędu kilkunastu kilometrów, pojawił się, gdy dysponowano generatorami wytwarzającymi ciągły sygnał częstotliwości radiowej dużej mocy, rzędu kilkuset kilowatów, w postaci alternatorów, czyli generatorów elektromaszynowych. 

Rys. 2 Położenie masztów i budynku nadawczego na tle współczesnej mapy z zaznaczoną ścieżką biegnącą na zachód. 

Jak wspomniałem maszty anteny są jednakowe, natomiast podstawy cewek strojeniowych i stowarzyszone z nimi elementy są różne. Różnią się między innymi rozmiarami, przeznaczeniem i usytuowaniem w stosunku do „swoich” masztów.

Rys. 3 Historyczne zdjęcie polskiej anteny w pobliżu budynku nadawczego. Zdjęcie ofiarowane przez Internautę.  

Trudności wypromieniowania energii w takiej postaci wiązały się z małą skutecznością stosowanych wtedy powszechnie anten, w postaci pionowego radiatora. Bowiem radiator taki działa skutecznie, gdy jego wysokość jest porównywalna z długością fali wypromieniowanej i działać może w pobliżu rezonansu. Posiada wówczas dostatecznie dużą oporność promieniowania i sprawność. Jest to dla fal kilometrowych ze względów konstrukcyjnych nie możliwe, więc zachodziła konieczność stosowania radiatorów o długości mniejszych od rezonansowych. Są to tzw. anteny krótkie, posiadające oporność wejściową ze składową bierną pojemnościową. Dla jej skompensowania i aby dostroić ją do rezonansu, włącza się w szereg z anteną indukcyjność w postaci cewki, nazywanej przedłużającą lub strojeniową. Jednak oporność promieniowania takiego radiatora i sprawność są nadal nie wielkie. Ograniczało to efektywne wykorzystanie stosunkowo dużej mocy alternatora i uzyskanie w miejscu odbioru wystarczająco dużego sygnału.
Oporność wejściowa anteny i co za tym idzie jej właściwości, zależą od sposobu zasilania jej w energię. Rozróżnia się zasilanie w brzuścu prądu lub brzuścu napięcia.
Gdy antena zasilana jest w brzuścu prądu, sposób spotykany najczęściej dla anteny w postaci pionowego radiatora, charakteryzuje się ona małą opornością wejściową, czyli antena pobiera stosunkowo duży prąd przy niskim napięciu. Jest to nie korzystne, gdyż wówczas przy przejściu z linii zasilającej na układ promieniujący anteny, wzrastają w nim straty energii na ciepło. Do strat na ciepło Pstr dochodzą jeszcze straty na promieniowanie Ppr, tak więc cała moc tracona w antenie PA jest sumą strat na ciepło Pstr i na promieniowanie Ppr:

PA = Pstr + Ppr

Podobnie całkowitą oporność anteny RA można przedstawić jako sumę dwóch oporności:

RA = Rstr + Rpr

gdzie: Rstr jest opornością strat cieplnych, a Rpr opornością na promieniowanie elektromagnetyczne.
Najważniejszą cechą anteny jako przetwornika energii jest jej sprawnoąć η określająca się stosunkiem mocy wypromieniowanej Ppr do całkowitej mocy doprowadzonej PA;

η = Ppr/ PA = Ppr/ ( Pstr + Ppr)

lub

η = Rpr/ RA = Rpr/ ( Rstr + Rpr) = 1/ ( 1 + Rstr/ Rpr)

Wynika stąd, że sprawność anteny będzie tym większa, im większa jest oporność promieniowania w porównaniu z opornością strat na ciepło. W związku z tym praca anteny przy dużych prądach, gdy straty na ciepło są duże, jest nie efektywna. Drugą ujemną cechą takiego zasilania, jest bardzo wysoki potencjał górnego końca radiatora, pojawiający się przy rezonansie napięć. Przykładowo, jeśli alternator ma moc 50 [kW] i pracuje na obciążenie anteny równe 5 [omów], napięcie na wejściu anteny jest równe 500 [V], a dostarczany prąd wartość 100 [A]. Natomiast potencjał górnej części anteny jest rzędu aż 50 [kV]. Stwarza to stosunkowo duże wymagania dla izolacji radiatora.
Natomiast w drugim przypadku, przy zasilaniu anteny w brzuścu napięcia, czyli w węźle prądu, w antenie zachodzi rezonans prądów i w tym przypadku na odwrót, antena ma bardzo dużą oporność wejściową (do kilku tysięcy omów) i pobiera bardzo mały prąd, a amplituda napięcia na wejściu jest stosunkowo duża.
Czyli w pierwszym przypadku antena zasilana jest prądowo, a w drugim napięciowo.  

Wzrost mocy wypromieniowanej można osiągnąć, albo zwiększając moc dostarczaną do pojedynczego radiatora, albo zwiększając ich ilość. Dokładniej zagadnienie to opisałem w Przeglądzie Telekomunikacyjnym  nr 7 2010 r. W pierwszym przypadku wzrost uzyskać można zwiększając napięcie i prąd dostarczany do radiatora. Jednak jesteśmy w takim wzroście ograniczeni wzrostem strat na ciepło, a także zwiększonymi wymaganiami dla izolacji anteny. W drugim przypadku, aby uzyskać wzrost mocy wypromieniowanej przez kilka oddzielnych radiatorów, konieczne jest zapewnienie odpowiednich faz sygnałów, fal mających się sumować w miejscu odbioru.

Pomijając na razie ten problem, można wykazać, że gdy ten warunek zostanie spełniony, dla np. pięciokrotnego wzrostu wypromieniowanej mocy przez system, składający się z pięciu oddzielnych radiatorów, konieczny jest tylko wzrost pięciokrotny mocy do nich dostarczonej:

PA5,2 = 5 x PA

Natomiast w przypadku pierwszym, dla takiego samego wzrostu promieniowania przez pojedynczy radiator byłoby konieczne dostarczenie do pojedynczego radiatora aż 5x5 razy większej mocy:

PA5,1 = 5x5xPA = 5 x PA5,2

Zatem zapotrzebowanie na energię dla pojedynczego radiatora w celu wytworzenia sygnału o takim samym natężeniu, byłoby pięć razy większe od zapotrzebowania mocy dla pięciu radiatorów. Oprócz tego zwiększenie pięciokrotne wartości prądu prowadziłoby do wzrostu strat cieplnych, a więc malenia sprawności anteny. Innymi słowy, nie możliwe jest zwiększenie mocy sygnału, poprzez zwiększanie energii do pojedynczego radiatora, ponad pewną wartość graniczną. Dostrzegł to Alexanderson i jako perspektywiczny uznał sposób drugi, polegający na zwiększaniu mocy wypromieniowanej poprzez zwiększanie liczby oddzielnych radiatorów i całą uwagę skupił na sposób zapewnienia odpowiednich zgodności faz sygnałów przez nie wypromieniowanych.

Należy wcześniej wyjaśnić, co rozumie się pod pojęciem oddzielny radiator. Otóż chodzi w tym przypadku o zapewnienie ich zasilania w energię tak, aby pod względem energetycznym nie wpływały na siebie wzajemnie. Uzyskać to można rozmieszczając je w odpowiednio dużej odległości wzglądem siebie, ale małej w stosunku do długości fali sygnału i stosując oddzielne uziemienia dla każdego z nich. Natomiast zgodność faz sygnałów wypromieniowanych przez takie oddzielne radiatory, mogłoby zapewnić zasilanie ich z jednego źródła, w tym przypadku alternatora. Czyli w przypadku zasilania prądowego, dostarczając prąd do poszczególnych radiatorów poprzez ich cewki. Jednak taki sposób byłby bardzo nie korzystny, gdyż znaczne prądy płynące w długich doprowadzeniach zwiększałyby wzrost strat na ciepło.

Dla zmniejszenia tych strat, Alexanderson zaproponował zasilania radiatorów, nie prądowo, czyli przy rezonansie napięć, a napięciowo, przy rezonansie prądów, który to sposób zapewniał pracę radiatora przy małych prądach i wysokich napięciach. W tym przypadku radiatory zasilane byłyby w energię poprzez górny ich koniec, natomiast dolne końce dołączone byłby do górnego końca cewki, której dolny koniec byłby uziemiony za pomocą własnego uziemienia. Wówczas energia, zamiast być dostarczana z alternatora o mocy 50 [kW] przy napięciu 500 [V] i prądzie 100 [A], a więc do rezystancji obciążenia 5 [om], byłaby dostarczana do radiatorów przy potencjale 50 [kV] i prądzie 1 [A], czyli do rezystancji obciążenia 50.000 [om]. Oczywiście, że w najprostszym przypadku takie zasilanie ze wspólnego źródła energii, jakim byłby alternator, wymagałoby zastosowania transformatora o odpowiedniej przekładni podwyższającej jego napięcie do żądanej wartości i przesyłanie go do poszczególnych radiatorów.

Jednak Alexanderson zaproponował inne rozwiązanie. Do transformacji niskiego napięcia z alternatora na wysokie, wykorzystał pierwszy radiator zasilany prądowo, uzyskując na górnym końcu anteny radiatora napięcie, w wyżej podanym przykładzie 50 [kV], i to wysokie napięcie wykorzystał do zasilania pozostałych radiatorów zasilanych napięciowo. Nie powodowało to znacznych jego zmian w fazie i wartości napięcia, gdyż ich rezystancja wejściowa, jak wspomnieliśmy, jest bardzo wysoka. Ale to wysokie napięcie dostarczane do radiatorów wtórnych, pracujących przy rezonansie prądów powodowało przepływy prądów przez antenę i cewkę porównywalne do prądu pierwszego radiatora. Okazało się przy tym, że nie ma potrzeby łączyć do tego samego punktu o wysokim potencjale górne końce anten wszystkich wtórnych radiatorów, a wystarczy połączyć je przy pomocy odcinków przewodów  równych odległości ich rozmieszczenia. Schemat ideowy anteny wielo strojeniowej zrealizowanej według pomysłu Alexandersona przedstawia rys. 4. 

Rys. 4 Schemat anteny wielo strojeniowej Alexandersona z pięcioma radiatorami. 

System promieniowania składa się z wielu przewodów poziomych PZ o znacznej długości, zawieszonych nad gruntem na wysokich podporach P, od nich izolowanych. System jest podzielony, przykładowo na pięć indywidualnych radiatorów, utworzonych za pomocą oddzielnych uziemionych połączeń 1Z, 2Z, 3Z, 4Z i 5Z dolnych końców cewek indywidualnie strojonych cewek 1C, 2C, 3C, 4C i 5C.

Energia do celów sygnałowych jest dostarczana z alternatora wysokiej częstotliwości ALT poprzez transformator TRA za pomocą linii LD do pierwszego w serii radiatora, za pomocą transformatora TR, którego uzwojenie wtórne włączone jest poniżej cewki 1C do uziemienia 1Z. Zatem zasilany jest prądowo.

Obwód taki składa się z uziemionego połączenia 1Z, części poziomych przewodników PZ do niego przylegających, cewki 1Ci wtórnego uzwojenia transformatora Tr. Służy on do transformacji podwyższającej napięcia dostarczanego przez transformator TR. Powstała w pierwszym radiatorze energia o wysokim potencjale, dzięki przewodom PZ dostarczana jest z pierwszego do drugiego radiatora, który składa się z połączenia uziemionego 2Z, cewki 2C i części przylegających do niego przewodów PZ.

Drugi radiator pracując przy rezonansie prądów, również transformuje energię, ale w kierunku odwrotnym, zamieniając energię o wysokim potencjale i małym prądzie w formę o niższym potencjale i większym prądzie, rzędu prądu w uziemieniu radiatora pierwszego, zapewniając przepływ prądu przez cewkę 2C. Podobny proces zachodzi w pozostałych radiatorach.

 Alexanderson słuszność założeń dotyczących wzrostu promieniowania poprzez zwiększenie ilości oddzielnych radiatorów zgodnie z rys. 4, poparł testem, wykonanym na antenie składającej się z sześciu indywidualnych radiatorów. Najpierw źródło energii wysokiej częstotliwości o mocy 50 [kW] zasilało antenę składającą się z sześciu radiatorów, ale mających wspólne uziemienie. Otrzymano prąd ładowania o wartości ok. 100 [A]. Natomiast kiedy użyto sześć oddzielnych radiatorów, mających każdy osobne uziemienie, otrzymano w każdym połączeniu uziemiającym prąd o wartości ok. 45 [A] i ogólny prąd ładowania 270 [A]. Tak więc efektywne promieniowanie ze źródła o takiej samej mocy było ok. 2.7 razy większe od tego, jakie otrzymano kiedy antena działała jako pojedynczy radiator.

Test ten potwierdził wszystkie wywody Alexandersona i wykazał, że zaproponowana przez niego antena wielo strojeniowa powoduje wzrost skuteczności promieniowania energii fal kilometrowych. 

Dla uzupełnienia poglądu zaprezentowanego w opisie patentowym Alexandersona warto zapoznać się z rozważaniami por. inż. Janusza Groszkowskiego z Centralnego Zakładu Wojsk Łączności w miesięczniku Przegląd Elektrotechniczny, zeszyt 11, 1 czerwiec 1922 r, dotyczącymi anteny, rys. 5, jak ją nazywał wielo krotnie zestrajanej lub wielo strojeniowej. Zauważa na wstępie, że jedną z następujących właściwości systemu Alexandersona, właściwości bodajże największej wagi, wyrażającej się przez nadzwyczajne zmniejszenie oporu skutecznego anteny, jest zastosowanie t. zw. Anteny wielokrotnie nastrajanej lub krótko: anteny wielokrotnej („multiple tuned antenna”).

Rys. 5 Schemat anteny wielokrotnie zestrajanej wg J. Groszkowskiego , Przegląd Elektrotechniczny, Zeszyt 11, 1922 r. 

Stwierdza: dla radiokomunikacji na znaczne przestrzenie raczej nadają się fale dłuższe. Równanie Hertz’a wskazuje, iż moc wypromieniowana przez antenę nie ulegnie zmianie przy zwiększeniu długości fali (lambda), o ile odpowiednio zostanie zwiększona czynna wysokość (h) [m] anteny, albowiem moc wypromieniowana jest proporcjonalna do wyrażenia:

(Ixh/lamda)x(Ixh/lamda),

gdzie (I) [A] jest prądem w antenie.

Wynika stąd, że dla bardzo długich fal, dla zapewnienia dobrych warunków wypromieniowania energii w. cz., należy budować odpowiednio wysokie anteny i zapewniać bardzo duże prądy w antenie. Jest to punktu widzenia ekonomicznego i konstrukcyjnego nie możliwe.

Należy zauważyć, iż wadą równania Hertz'a jest, że nie uwzględnione są w nim wymiary poprzeczne anteny, zwykle są to rozmiary poziome. Dlatego można sobie wyobrazić, że zamiast budować wysokie i kosztowne anteny pionowe, można stosować anteny niższe, lecz o większych wymiarach poziomych z odpowiednio większym prądem antenowym. Jednak wówczas straty, powstające na długiej drodze, wynikającej z dużych poziomych rozmiarów poziomych anteny i od dużego prądu antenowego w ziemi, wpływającego u podnóża anteny będą duże.

Tak więc takie anteny cechuje duży opór uziemienia, stąd wniosek, że dla usunięcia tej wady należy dążyć do zmniejszenia oporu uziemienia, czyli do skrócenia drogi przepływu prądów w ziemi. Można to osiągnąć, stosując np. antenę typu odwrócone L oraz uziemienie, zamiast w jednym punkcie, uziemiać ją w kilku (m) miejscach jej długości, co zapewniało w antenie w obu przypadkach prąd 60 [A]. Jednak moc jaką trzeba było dostarczyć do anteny pojedynczej wynosiła 14 [kW], natomiast dla anteny sześciokrotnie zestrajanej, a więc uziemionej w sześciu punktach, tylko 2 [kW]. Zaobserwowane zaoszczędzenie energii zyskuje się głównie na oporze uziemienia. Istotnie opór skuteczny anteny zwykłej, pojedynczo uziemionej, wynoszący 3.7 [om], po zastosowaniu uziemienia wielokrotnego, zmniejszył się do 0.7 [om], a nawet po wprowadzeniu specjalnego rodzaju uziemienia, aż do 0.5 [om]. Opór ten rozkładał się w następujący sposób:

Opór promieniowania                                                    0.07 [om];

Opór równoważny stratom w cewkach i izolatorach           0.10 [om];

Opór uziemienia                                                           0.33 [om].

Niestety podany tam opis, na czym polegały wysiłki zmierzające do polepszenia uziemienia są niezbyt jasne. Dlatego ich nie przytaczam. Przytoczę jednak inne wyniki testu na stacji New – Brunswick, mającego na celu wykazać jak wpływa zmniejszenie oporu uziemienia na warunki promieniowania anteny i w jakiej mierze jest ono korzystne. Antena ta przed zastosowaniem systemu wielo strojeniowego, przy długości fali 13.000 [m]. miała opór całkowity 2.67 [om]. Przy czym opór promieniowania wynosił 0.07 [om], czyli 2.60 [%] oporu całkowitego.

Wydaje się, że taki właśnie system antenowy został wykorzystany w polskim Nadajniku Babice. Świadczą o tym: uproszczony schemat stacji nadawczej systemu Alexandersona, rys. 4, oraz różnice w budowie podstaw cewek pierwszych radiatorów, znajdujących się w pobliżu Budynku Nadawczego, a więc masztów piątego oraz szóstego i sposobów ich zasilania, rys. 6. Sprawa ta zostanie zilustrowana i opisana w kolejnych rozdziałach. 

Dla prawidłowego działania anteny Alexandersona było niezbędne wybudowanie dziesięciu masztów, niekiedy zwanych wieżami, ze względu na bardzo wysokie napięcie zasilające elementy promieniujące, o znacznej wysokości i w stosunkowo dużym oddaleniu jeden od drugiego. Odległość ta dla uniknięcia wpływu "elektrycznego" jednego na drugi, o czym wspominałem opisując istotę działania anteny, musiała być znaczna, kilkakrotnie większa od ich wysokości i wynosiła 384 [m]. Zadecydowano, o czym już wspominałem, że będą to samonośne stalowe maszty w postaci kratownic, łączone za pomocą nitowania, a ich budowę powierzono bardzo znanej warszawskiej firmie Towarzystwa Przemysłu Metalowego K. Rudzki i S - ka. Było to bardzo korzystne dla rozwijającej się gospodarki polskiej, gdyż koszt materiałów i robocizny budowy tych masztów były znaczne. Firma ta zużyła na maszty, 1.770 [ton] stali oraz również duże ilości cementu i kruszywa na fundamenty tych wież. Widok  masztów i ich otoczenia w pobliżu linii symetrii anteny przedstawia rys. 6. 

Rys. 6 Widok obszaru Nadajnika w okolicy linii symetrii anteny.

Zatem jest to zdjęcie wykonane z południa, w kierunku linii anten. Potwierdza ono moją sugestię, dotyczącą kolejności usytuowania tych budynków oraz, że budynek elektrowni posiadał część szerszą od strony budynku nadawczego i węższą, na szczycie której znajdowały się: element wentylacyjny i komin rurowy. Tak więc w tej części musiały się znajdować obiekty produkujące spaliny, np kotłownia wytwarzająca parę do turbiny i być może ogrzewania, opis której będzie jeszcze dalej zamieszczony i silnik spalinowy. Oba przeznaczone do napędzania prądnic wytwarzających energię dla silników elektrycznych wprawiających w ruch alternatory.

Każdy maszt miał wysokość 126.5 [m] (400 [stóp] i na wierzchołku poprzeczne ramię, trawers o podobnej konstrukcji jak maszt, o długości 46 [m] 9150 [stóp]). Na trawersach masztów podwieszonych było osiem podwójnych przewodów zasilających antenę, biegnących równolegle od masztu pierwszego do piątego i od szóstego do dziesiątego. Były podtrzymywane za pomocą izolatorów i rozpórek poniżej poprzecznych ramion masztów. 

Rys. 7 Szkic rozmieszczenia czterech fundamentów nóg masztu.

 Maszty posadowione były na czterech betonowych fundamentach na których osadzone były cztery tzw. „nogi” masztu. Betonowe fundamenty rozmieszczone były w obrysie kwadratu o boku równym 24 [m], rys. 7. Szkic roboczy górnej części fundamentu nogi masztu trzeciego, który sporządziłem na początku 2007 roku, w oryginalnej postaci przedstawia rys.8, natomiast w postaci uproszczonej rys.9, a jego widok rys.10.

Rys. 8 Szkic roboczy płyty fundamentu „nogi” masztu trzeciego.

Rys. 9 Uproszczony szkic górnej części fundamentu nogi masztu.

 Budowa masztów w pewnych miejscach była problemem, ze względu na nadmierną ilość wody w glebie składającej się z piasku i gliny, ale to zostało z sukcesem pokonane poprzez wykorzystanie, tam gdzie to było konieczne, pali betonowych. Wiele betonu było mieszanego ręcznie, ponieważ betoniarki w Polsce nie były produkowane i polscy robotnicy byli przyzwyczajeni do starej metody wbijania gotowych pali, a więc metody zwanej suchą. Dopiero po pewnym czasie nauczyli się stosowania metody mokrej dla części skomplikowanych prac, takich jak budowa fundamentów alternatora i pod maszty oraz cewki strojeniowe. 

Szczęśliwie się złożyło, że prawdopodobnie w 1985 roku, podczas moich spacerów po terenie, który nazywałem wówczas jako Groty, gdzie znajdował się pierwszy maszt, a obecnie znajduje osiedle Latchorzew, zainteresowałem się burzeniem potężnego bloku betonowego. 

Nie wiedziałem wtedy, że był to fundament jednej z nóg masztu pierwszego. Przypuszczałem, że przygotowano miejsce pod jeden z domków jakie na tym osiedlu budowano. Zaciekawiony tymi pracami wykonałem kilka zdjęć ich postępów. Okazało się po kilku latach, że zdjęcia te ilustrują wewnętrzną strukturę fundamentu masztu jednej z nóg anteny Nadajnika w Babicach. Są to fotografie rys. 10 – rys. 15, na których utrwaliłem kilka etapów burzenia tego obiektu.  

Rys. 10 Widok górnej płyty fundamentu nogi masztu pierwszego podczas jego burzenia. 

Rys. 11 Widok burzenia fundamentu nogi masztu pierwszego, pierwszy etap burzenia. 

Rys. 12 Widok burzenia fundamentu nogi masztu pierwszego, drugi etap burzenia. 

Rys. 13 Widok burzenia fundamentu nogi masztu pierwszego, trzeci etap burzenia. 

Rys. 14 Widok burzenia fundamentu nogi masztu pierwszego, czwarty, ostatni etap burzenia. 

Rys. 15 Pamiątkowe zdjęcie fundamentu jednej z nóg masztu pierwszego w okresie budowy osiedla Latchorzew, ok. 1986 r.  

W początkowej mojej działalności posługiwałem się przybliżonym szkicem masztu. Jednak po kilku latach udało mi się uzyskać z http://www.infoage.org_gen.html szkic rzeczywistego masztu, który skopiowałem i za pomocą programu ACAD na podstawie znanej jego wysokości wyskalowałem i odczytałem przybliżone rozmiary jego elementów. Szkic konstrukcji masztu wraz z licznymi przybliżonymi wymiarami jego elementów przedstawia rys. 16. Na szkicu tym pokazane jest także miejsce podłączenia na maszcie górnego przewodu promieniującego, często nazywanego radiatorem. 

Rys. 16 Szkic konstrukcyjny masztu z wymiarami.  

Rys. 17 Początek montażu czterech nóg masztu. Zdjęcie zamieszczone za pozwoleniem © 1925 IRE (obecnie IEEE). 

Rys. 18 Fragment montażu „nogi” masztu i grupa osób, 1922 r. W grupie Minister Robót Publicznych, późniejszy Prezydent G. Narutowicz. Zdjęcie z publikacji 400 lat Poczty Polskiej.

Stosunkowo trudnym do rozwiązania podczas montażu masztu był problem umieszczenia na jego szczycie poprzecznej części, zwanej niekiedy trawersem, na którym podwieszane były przewody zasilające w energię w. cz. przewód promieniujący, czyli właściwy promiennik powodujący jej emisję w przestrzeń. Z dostępnych zdjęć  można wnioskować, że proces właściwego wieszania trawersu poprzedzał montaż na szczycie masztu, rys. 19, dwóch skośnych ramion, których końcowe części znajdowały się: powyżej na odległości większej od wymiarów podłużnych trawersu i oddalone od osi masztu na odległość większą od wymiarów poprzecznych trawersu.. Prawdopodobnie na końcówkach tych ramion, rys. 20, zamontowane zostały profilowane krążki na których nawinięta została lina do jego transportu. 

Rys. 19 Maszt z zainstalowanymi na jego szczycie dodatkowych ramion dla montażu poprzecznego trawersu, przeznaczonego do podtrzymywania przewodów zasilających anteny. Zdjęcie zamieszczone za pozwoleniem © 1925 IRE (obecnie IEEE). 

Rys. 20 Transport poprzecznego ramienia masztu. Zdjęcie ze zbiorów Fundacji "Warszawa1939.pl" otrzymane od Internauty. 

Jeden koniec liny podłączony był do urządzenia wyciągowego, natomiast do drugiej jej końcówki w jego środku ciężkości podwieszano zmontowany na ziemi trawers. Po wciągnięciu go na wysokość nieco wyższą od jego szczytu, trawers był obracany o 90 [stopni] i osadzany na szczycie masztu. Oczywiście opisany proces nie musi być prawdziwy. 

Rys. 21 Widok nóg masztu na tle dwóch osób. Zdjęcie otrzymane od przyjaciela z Litwy. 

Rys. 22 Widok pięciu masztów usytuowanych w linię, tworzących jedną połowę anteny. Zdjęcie zamieszczone za pozwoleniem © 1925 IRE (obecnie IEEE). 

 Rys. 23 Fundament nogi masztu czwartego, należącego do anteny pierwszej, znajdujący się najbliżej ścieżki rekreacyjnej, tuż przy rowie z wodą.

Na zakończenie zamieszczam szkic rys. 24, ilustrujący usytuowanie dodatkowego elementu anteny pomiędzy masztami trzecim i czwartym w postaci strażnic, potocznie zwanych "Czuwajkami" od napisu na jej nadprożu. 

Rys. 24 Usytuowanie podstawy cewki trzeciej z jej odciągami i strażnicy drugiej na tle masztów trzeciego i czwartego. 

Rys. 25 Strażnica pierwsza. 

Rys. 26 Strażnica druga.

Rys. 27 Strażnica trzecia. 

Jak wiadomo, wszystkie maszty anteny zostały 14 stycznia 1945 roku o godzinie 14.00 wybuchowo zniszczone przez saperów niemieckich. Ich szkielety zostały usunięte i wysłane do hut, gdzie je przetopiono. Pozostały po nich tylko betonowe fundamenty z metalowymi szczątkami ich nóg. Jest interesujące jak przebiegał proces ich wybuchowego niszczenia, jak również jakie były jego efekty. Gdzie były umieszczone ładunki wybuchowe, czy upadały one w całości i w jakich kierunkach. Wydaje się nieprawdopodobne, aby tak potężne obiekty, o wysokości równej wieży Bazyliki Częstochowskiej, mogły upaść zachowując swoją wysokość. Jednak pewnym potwierdzeniem takiej możliwości może być analiza zdjęcia rys. 27, jakie zamieściłem również w rozdziale 07 http://www.nadajnik-babice.pl/, błędnie opisanego jakoby wykonanego w 1939 roku, a której dyskusję zamieściłem we wspomnianym rozdziale i w kolejnej części niniejszej strony  "Obiekty dodatkowe".  

02.03.02 Ślady po podstawach cewek zwykłych anteny pierwszej.

Zgodnie z zapowiedzią, w pierwszej kolejności przedstawię kilka zdjęć podstaw cewek zwykłych, znajdujących się na początku zespołu antenowego pierwszego,  (rozdział 02.01 rys. 1). Są to cewki od drugiego do czwartego. Podstawa cewki masztu pierwszego nie istnieje. Znajdowała się, jak po pewnym czasie stwierdziłem, w miejscu, gdzie jest Osiedle Latchorzew. Natomiast podstawa współpracująca z masztem drugim, jest poważnie zniszczona. Jej widoki przedstawiają: rys. 2, od strony ścieżki rekreacyjnej (zaznaczonej na rys. 2 rozdział 02.01), rys. 3 i rys. 4 w stronę tej ścieżki. Uszkodzoną podstawę z odłamaną jej ścianką dokumentuje rys. 5. Jednak mimo uszkodzenia, po dokładnym przeszukaniu znalazłem w jej szczątkach wielce oryginalne elementy, których nie znalazłem w żadnej innej, nawet nie zniszczonej podstawie. 

Rys. 2 Widok uszkodzonej podstawy cewki masztu drugiego od strony ścieżki rekreacyjnej. 

Rys. 3 Widok uszkodzonej podstawy cewki masztu drugiego w stronę ścieżki rekreacyjnej.  

Rys. 4 Widok w stronę ścieżki uszkodzonej podstawy cewki masztu drugiego i odłamanej od niej ścianki.  

Rys. 5 Zbrojenie odłamanej płyty górnej, podstawy cewki masztu drugiego.

Z zamieszczonych zdjęć można wnioskować, że podstawa cewki jest obiektem betonowym utworzonym z dwu połączonych w jedną całość elementów: prawie okrągłego walca i prostopadłościanu z wnęką. Szczegóły jej budowy podam dalej. Wspomniane oryginalne elementy to fragmenty opancerzonego kabla elektrycznego, rys. 6, wyłaniającego się z zagiętej żelaznej rury o średnicy ok. 5 cm, wychodzącej z dołu i lewej strony wnęki w prostopadłościanie. Jej usytuowanie i widok pokazane będą na zdjęciach podstaw cewkowych innych masztów. Wylot rury i pancerz kabla pokazuje rys. 7, natomiast jego strukturę wewnętrzną rys. 8. Pobieżna obserwacja tego znaleziska wskazuje, że mógł to być kabel energetyczny. 

Rys. 6 Całość stalowej rury z opancerzonym kablem, szczątki podstawy cewki masztu drugiego. 

Rys. 7 Wylot stalowej rury i widok stalowego pancerza kabla, szczątki podstawy cewki masztu drugiego. 

Rys. 8 Widok stalowego pancerza kabla i części kabla, szczątki podstawy cewki masztu drugiego. 

 Niestety, zdjęcie wspomnianego kabla, są jedyną po nim pamiątką. Bowiem po zamieszczeniu jego zdjęcia w Portaliku Babickim, został kabel odcięty, w ordynarny sposób, uniemożliwiający poznanie jego wewnętrznej struktury.

Kontynuując opis podstaw cewek zwykłych, zauważyłem ciekawy ślady po trzech odciętych gwintowanych prętach z nakrętkami oraz otwór po prawdopodobnie czwartym, znajdujące się na górnej powierzchni części cylindrycznej podstawy, rys. 9. Średnica wewnętrzna nakrętki, a więc i pręta, wynosi ok. 8 [mm], zewnętrzna ok. 24 [mm]. Pręty rozmieszczone są w kwadracie o boku ok. 10 [cm].

Rys. 9 Ślad, w postaci odciętych gwintowanych prętów z nakrętkami, na górnej powierzchni cylindrycznej podstawy masztu drugiego. 

 Kolejna podstawa cewki masztu trzeciego jest również uszkodzona, jednak w mniejszym stopniu. Jej widoki z dwóch stron przedstawiają rys. 10 i rys. 11 oraz z góry rys. 12. Na zdjęciu rys. 11 jest widoczna wspomniana wcześniej zagięta stalowa rura. Jednak bez kabla. Rys. 13 przedstawia wnękę i odłamany kawałek ze ścianki bocznej podstawy cewki masztu trzeciego. 

Rys. 10 Widok od strony ścieżki rekreacyjnej uszkodzonej podstawy cewki masztu trzeciego. 

Rys. 11 Widok w stronę ścieżki rekreacyjnej uszkodzonej podstawy cewki masztu trzeciego. 

Rys. 12 Widok wnętrza otworu w części cylindrycznej betonowej podstawy cewki masztu trzeciego. 

Rys. 13 Wnęka i odłamany kawałek ze ścianki bocznej podstawy cewki masztu trzeciego. 

Rys. 14 Szkic roboczy obiektu nazwanego pierwotnie sztolnią i fundamentów odciągów, 2007 r. 

Ponieważ pokazane zdjęcia przedstawiają częściowo zniszczone podstawy, dla uzyskania pełnego ich opisu należy posłużyć się zdjęciami podstawy cewki w lepszym stanie. W stosunkowo dobrym stanie odnalazłem podstawę cewki masztu czwartego. Jednak znajduje się ona w tak zarośniętym krzewami i drzewami terenie, iż wykonanie zdjęcia przedstawiającego całą podstawę, było utrudnione. Dlatego też zamieszczam w pierwszej kolejności jej szkic, jaki wykonałem wówczas, gdy zdecydowałem się na dokumentowanie śladów po antenie, mierząc podstawowe jej rozmiary, a w drugiej, widok jej poszczególnych części. Szkic roboczy jakim się posługiwałem dla opisu tego obiektu, pokazuje rys. 14, a komputerowy uproszczony jego obraz, rys. 15. 

Rys. 15 Komputerowy szkic betonowej podstawy cewki strojeniowej.  

Rys. 16 Na pierwszym planie widok wnętrza prostopadłościennej części podstawy cewki, wnęki z metalowymi elementami oraz na drugim planie jej części cylindrycznej masztu czwartego.  

Część cylindryczna podstawy cewki, rys. 14 i rys. 15, zarówno jego powierzchnia zewnętrzna jak i wewnętrzna, nie jest zbudowana na okręgu, a na dziesięcioboku, o długości boku ok. 59 [cm], grubości ścianki ok. 35 [cm] i wysokości w danym wypadku nad gruntem ok. 95 [cm]. Wewnątrz, w najszerszym miejscu, rys. 15, otwór ma rozmiar ok. 176 [cm], na zewnątrz ok. 248 [cm]. W cylindrycznej części są, po przeciwnej stronie, dwa prostokątne otwory o szerokości ok. 77 [cm]. Część cylindryczna „wnika” w część o kształcie prostopadłościanu, o długości ok. 162 [cm], szerokości ok. 200 [cm] i takiej samej wysokości, jak część cylindryczna. Od strony przeciwnej do cylindra, znajduje się w części prostopadłościennej, wnęka o szerokości ok. 75 [cm]. We wnęce tej, rys. 15, widać resztki instalacji w postaci żelaznej rury o średnicy ok. 5 [cm], wychodzącej z lewej strony, podobnej do tej z rys. 6 i pośrodku dolnej jej ścianki. Zostaną one dokładniej pokazane i omówione później. Oś tego obiektu skierowana jest wzdłuż linii anten, rys. 15, wnęką w stronę „swojego” masztu.
Następne zdjęcia przedstawiają obiekty masztu czwartego rys. 16, na pierwszym planie wnękę w części prostopadłościennej i w drugim planie część cylindryczną. Widać na tym zdjęciu, nie tylko wspominaną wystającą z bocznej ścianki wnęki rurę, ale i inne znajdujące się w dolnej ściance wnęki żelazne rury i żelazne elementy. Są one widoczne w zbliżeniu i innym rzucie na rys. 17. 

Rys. 17 Zbliżenie wnęki z widocznymi elementami w postaci rur wystających z dolnej ścianki, maszt czwarty.  

Rys. 18 Szczegóły cylindrycznej dziesięciobocznej wewnętrznej i zewnętrznej budowy podstawy cewki i skutek działania przyrody, maszt czwarty. 

Rys. 19 Okrągły ślad na powierzchni cylindrycznej podstawy cewki masztu czwartego.  

Rys. 20 Zbliżenie okrągłego śladu na powierzchni cylindrycznej podstawy cewki masztu czwartego.  

Rys. 21 Inne zbliżenie okrągłego śladu na powierzchni cylindrycznej podstawy cewki masztu czwartego. 

Rys. 22 Zaznaczone fragmenty elementów: metalowych - od lewej pierwszy, drugiego i czwartego, mogących służyć jako elementy mocujące i owalnego otworu – jako trzeciego znajdujących się w górnej ściance wnęki masztu czwartego.  

Kończąc opis podstawy cewki masztu czwartego podam, że oprócz stalowych rur i innych żelaznych elementów we wnęce, dostrzegłem w zewnętrznej górnej jej części, rys. 22, fragmenty elementów metalowych (widocznych także na rys. 16 i rys. 17), zaznaczone na tym rysunku strzałkami. Są to elementy: z lewej - zbliżony do okrągłej żelaznej podstawki o średnicy ok. 30 [cm] pokazany na rys. 23, z prawej - ślad prawdopodobnie po podobnym elemencie, rys. 24. Oprócz nich w części środkowej znajdują się elementy oznaczone na rys. 25, w postaci wystających gwintowanych prętów, których przeznaczenia nie udało mi się wyjaśnić, zasugerować oraz owalny otwór. Oba te elementy pokazane są w powiększeniu na rys. 26. Jest bardzo prawdopodobne, że poprzez ten otwór wprowadzane były przewody od cewki do wnętrza wnęki, a pręty mogły służyć do ich mocowania, uszczelniania i ochrony przed wilgocią wnętrza wnęki. 

Rys. 23 Widok elementu metalowego znajdującego się z lewej strony górnej ścianki wnęki masztu czwartego. 

Rys. 24 Widok śladów, po prawdopodobnie podobnym do pokazanego na rys. 50,  elemencie metalowym, znajdującym się z prawej stronie górnej ścianki wnęki masztu czwartego.  

Rys. 25 Widok elementu metalowego i owalnego otworu obok niego, pośrodku ścianki górnej wnęki masztu czwartego. 

Rys. 26 Widok w zbliżeniu elementu metalowego i owalnego otworu obok niego, pośrodku ścianki górnej wnęki masztu czwartego. 

Rys. 27 Podstawa cewki czwartej widziana z boku.  

 02.04 Bloki odciągów.

Rys. 22 Widok od południowej strony obu odciągów antenowych masztu drugiego (jeden z lewej strony ścieżki przeciwpożarowej, drugi na prawej jej krawędzi).   

Rys. 1 Uproszczony szkic masztów anteny pierwszej w stosunku do obiektów nadajnika. 

Rys. 3. Usytuowanie ruin budynku nadawczego na tle współczesnych dróg. 

Rys. 4 Widok włazu na ulicy Radiowa brukowana na poziomie ruin po budynku nadawczym 2007.11.10.

Na zdjęciu,rys. 4, oprócz widoku w dalszym planie ruin, sfotografowałem znajdujący się na krawędzi ulicy Radiowej brukowanej właz, pokazany schematycznie na rys. 3, podobny do tych, jakie są stosowane w sieci kanalizacyjnej, gdyż znajduje się on na wysokości innego obiektu, którego zdjęcia także przedstawię. Wspominam o tym, gdyż szerokość gruzów od strony ulicy Radiowej brukowanej, mierzyłem względem wspomnianej pokrywy włazu. Jest to o tyle ważne, o czym jeszcze nie wspomniałem, że w początkowym okresie moich poszukiwań, odległości mierzyłem tzw. krokami skalowanymi. W tym celu określiłem długość mojego kroku, pojedynczego równego 0.75 [m] i podwójnego 1.5 [m].

02.06 Ślady po elementach  skrajnego masztu dziesiątego. 

02.06.01 Wprowadzenie.

Największe trudności miałem z odnalezieniem elementów masztu dziesiątego. Chodzenie po bagiennym terenie, gęsto zarośniętym i pokrytym kolczastymi krzewami, było bardzo uciążliwe, a nawet niebezpieczne. Wstępne ich położenie uważałem, że znałem na podstawie analiz dostępnych map (zamieściłem je wcześniej w rozdziale 02 Portalika Babickiego, na których zaznaczyłem położenie masztów anteny, metodą wcięcia. Jednak ustalenie położenia fundamentów nóg masztów, w tak gęsto zalesionym i zarośniętym terenie na podstawie mapy, było bardzo nie dokładne, gdyż zarówno fundamentów podstawy cewki jak i masztów w oczekiwanym miejscu nie znalazłem. Długo szukałem podstawy cewki dziesiątej. Po kilkudniowych bezowocnych poszukiwaniach, zwróciłem się o pomoc do działkowiczów. Opisałem im jak wygląda poszukiwany przeze mnie element i pytałem, czy się z nim spotkali. Otrzymałem odpowiedź negatywną. Zrezygnowany postanowiłem przerwać poszukiwania, jednak w czasie odwrotu, bardzo zawiedziony, postanowiłem sprawdzić, czy czasem podstawa cewki dziesiątej nie znajduje się, tak jak wszystkie dotychczasowo znalezione, przed „swoimi” masztami, a jako ostania, za masztem. Rzeczywiście tak było. Odnalazłem w pierwszej kolejności, podążając w kierunku północnym, fundamenty nóg masztu dziesiątego.

Pierwszym był, licząc od nadajnika, fundament nogi masztu, drugi z prawej, usytuowany na kierunku północno-wschodnim. Znajdował się w rogu utworzonym przez dwa rowy z wodą. Z których jeden przebiegał równolegle do wspomnianej drugiej uczęszczanej dróżki, a drugi biegł w okolice działek, był nie widoczny i trudno dostępny. Udało mi się wykonać, znacznie później jesienią, z za rowów, od strony ścieżki, zdjęcie fundamentów nogi masztu dziesiątego, rys. 1, na którym widać z lewej strony, wspomniany rów biegnący w stronę działek. 

Rys. 1 Widok rowu na działki i w głębi fundamentu nogi skrajnego masztu dziesiątego

02.06.02 Penetracja i opis otoczenia nie typowego masztu dziesiątego.

Po odnalezieniu jednego fundamentu nogi masztu dziesiątego, odnalazłem i sfotografowałem pozostałe fundamenty nóg masztu. W ten sposób po długich przeszukiwaniach terenu przed masztem, upewniłem się, że w spodziewanej odległości przed masztem, podstawy cewki dziesiątej nie było. Dlatego też zagłębiając się z wielkimi trudnościami w teren za masztem, często krążąc w jego pobliżu, odnalazłem w końcu fundament podstawy cewki dziesiątej. Jej wnęka sześcienna, mimo zmiany jej umiejscowienia w stosunku do swojego masztu, była skierowana tak jak pozostałe, w kierunku na północ. Ponieważ dotarcie do masztu dziesiątego jest bardzo trudne, a więc elementy z nim związane są mało, a może wcale nie znane, przytaczam więcej ich fotografii, nie zawsze w kolejności ich wykonania.

 

 Rys. 2 Pierwszy fundament nogi masztu dziesiątego widziany od południa, 2008.01.30.

 

 Rys. 3 Drugi fundament nogi masztu dziesiątego widziany od wschodu, 2008.01.30.

 

 Rys. 4 Trzeci fundament nogi masztu dziesiątego widziany od południa, 2008.01.30. 

 

 Rys. 5 Widok wnęki podstawy cewki dziesiątej od strony północnej, czyli od strony Mościsk.

 

 Rys. 6 Widok podstawy cewki dziesiątej od strony wschodniej.

 

 Rys. 7 Widok z boku podstawy cewki dziesiątej.

 

 Rys. 8 Widok wnętrza podstawy cewki dziesiątej.

 

 Rys.10 Widok dwóch betonowych bloków ze stalowymi uchwytami. 

 

 Rys.11 Widok od strony cewki, obu odciągów przewodów masztu 10, 2007.11.28. 

 

 Rys.12 Widok lewego odciągu przewodu od strony cewki masztu 10, 2007.11.28. 

 

 Rys.13 Widok prawego odciągu przewodu od strony cewki masztu 10, 2007.11.28. 

 

 Rys.14 Widok obu odciągów przewodów od strony cewki masztu dziesiątego, 2007.11.28.

02.06.05 Odnalezienie elementów dodatkowych podstawy cewki masztu dziesiątego.

Podczas kolejnej penetracji, na terenie w pobliżu odciągów przewodów masztu dziesiątego, odkryłem jeszcze kilka innych elementów. Ponieważ są to całkowicie nowe obiekty, charakterystyczne tylko dla masztu dziesiątego, a prawdopodobnie ogólniej dla masztów skrajnych anteny, przedstawię najpierw szkice ich rozmieszczenia względem fundamentów masztu dziesiątego i względem podstawy cewki dziesiątej, rys. 25, oraz odciągów przewodów, rys. 26, jak również z podaniem orientacyjnych rozmiarów elementów masztu dziesiątego, rys. 27, a dopiero potem ich wygląd.

Rys. 25 Szkic rozmieszczenia dodatkowych elementów w okolicy masztu dziesiątego.  

Rys. 26 Widok z góry elementów w otoczeniu podstawy cewki masztu dziesiątego.

Rys. 27 Szkic z orientacyjnymi wymiarami elementów masztu dziesiątego.

Nowymi elementami są dwa elementy, które nazwałem wspornikami cewki, rys. 28 i rys. 29. Są rozmieszczone symetrycznie względem linii anten, masztów i mają kształt bloków fundamentowych o przekroju prostokątnym, rys. 27, o bokach 67 [cm] i 45 [cm], w których są widoczne resztki dwóch stalowych ceowników o szerokości ok. 12 [cm] i długości ramion ok. 6 [cm].

Rys. 28 Widok z góry prawego od strony podstawy cewki jej wspornika, znajdującego się w środku wsporników anteny masztu dziesiątego.

Rys. 29 Widok lewego od strony podstawy cewki jej wspornika, znajdującego się pośrodku odciągów anteny masztu dziesiątego.

Rys. 30 Widok w kierunku prostopadłym do linii masztów odciągu anteny i wspornika masztu dziesiątego.  

Traktując poniższy tekst, jako uwagi końcowe, posługując się rys. 26 pragnę zwrócić uwagę na dalsze różnice pomiędzy odciągami cewek skrajnych i środkowych. Fundamenty odciągów cewki dziesiątej, rys. 30, są o połowę mniejsze od fundamentów odciągów środkowych cewek, mają postać kwadratu o boku 0.76 [m], ale również podobne haki. Ponadto są inaczej usytuowane w stosunku do cewki. Ciekawy jest ślad znajdujący się na jednym odciągu cewki, rys. 31 z resztkami obejmy haka, którą nazwałem „szeklą” i linki. Potwierdza to, że moje przypuszczenia dotyczące odciągów są bardzo prawdopodobne.